Trong thời buổi lương thưởng như chiếc áo mưa rách — có cũng như không — còn giá cả thì leo thang như được trả lương theo KPI, người lao động học một kỹ năng mới: sống sót theo ngày. Mỗi sáng ra đường là một bài toán: xăng, ăn, tiền nhà, tiền học, tiền thuốc… và một thứ “chi phí” nữa đang được số hóa cho hiện đại: phạt nguội bằng AI.
Công nghệ vốn được ca ngợi là để phục vụ con người. Nhưng khi nó được triển khai theo kiểu cứng nhắc, lạnh lùng, không đối thoại, người ta bắt đầu hiểu ra một sự thật châm biếm: Nhà nước xuất hiện trong đời sống thường nhật không phải qua dịch vụ công tử tế, không phải qua chính sách nâng đỡ sinh kế, mà qua… biên lai xử phạt. Tức là bạn có thể không gặp được cán bộ tư vấn, không gặp được kênh hỗ trợ, nhưng rất dễ gặp được camera. Ở đâu cần “đồng hành”, đôi khi không thấy ai; ở đâu cần “ghi nhận”, AI nhớ rất dai.
Vấn đề không nằm ở chuyện quản lý giao thông bằng công nghệ. Vấn đề là khi công nghệ được dùng để tối ưu hóa trừng phạt, nhưng lại không song hành với minh bạch dữ liệu, cơ chế khiếu nại hiệu quả, giải trình rõ ràng và một tinh thần “pháp luật là để điều chỉnh cuộc sống, chứ không phải để nghiền nát cuộc sống”. Khi mọi thứ vận hành theo kiểu “máy đã chụp là đúng”, “hệ thống đã báo là phải nộp”, người dân không còn cảm giác đang sống trong một trật tự công bằng; họ có cảm giác đang sống trong một cỗ máy thu lỗi.
Và khi đối thoại bị cắt, phản ứng phổ biến không phải là biểu tình, không phải là khẩu hiệu, càng không phải đối đầu trực diện. Người ta chọn cách… né. Né ở đây không phải cao siêu, cũng chẳng anh hùng. Nó là bản năng sinh tồn của người ở thế yếu trước một bộ máy chỉ cho họ nghĩa vụ và hình phạt, nhưng hiếm khi cho họ quyền được giải thích, quyền được lắng nghe, quyền được sai trong mức độ có thể sửa.
Từ đó xã hội sản sinh những hành vi “lách” nhỏ lẻ: không phải vì người dân bỗng dưng thích vô kỷ luật, mà vì luật trở nên xa lạ với đời sống thực. Khi kênh phản ánh chính thức biến thành thủ tục cho có, khi khiếu nại giống như gửi tâm sự vào hộp thư không người đọc, người ta sẽ tự chế ra “lối thoát” của mình — âm thầm, vụn vặt, nhưng lan nhanh. Đó là một kiểu “đấu tranh bất bạo động” rất đời: không thách thức quyền lực, chỉ lặng lẽ tránh nó để còn thở.
Thu Phương – Thoibao.de
